اهميت و نقش دانشگاه‌ها به عنوان عالي‌ترين مراكز آموزش كشور در عرصه‌هاي مختلف سياسي، اجتماعي، فرهنگي و اقتصادي بر كسي پوشيده نيست. تربيت نخبگان و انديشمندان جامعه، تأثيرگذاري بر ساير اقشار و عرصه‌هاي اجتماعي، تربيت و پرورش مديران و مسؤولان عالي‌رتبه كشوري كه در حوزه‌هاي مختلف؛ قدرت سياسي؛ اقتصادي، فرهنگي، صنعتي را در آينده به دست خواهند گرفت، از جمله كاركردها و نقش دانشگاه‌ها و مراكز آموزش عالي مي‌باشد.
به همين جهت است كه حضرت امام خميني(ره) در اهميت دانشگاه‌ها فرموده‌اند: «دانشگاه‌ها مبدأ تحولات است… دانشگاه مركز سعادت و در مقابل شقاوت يك ملت است. از دانشگاه بايد سرنوشت يك ملت تعيين بشود(1). »
نظر به چنين اهميت والايي براي دانشگاه‌ها و از آن جا كه رژيم منحوس پهلوي، رژيمي وابسته و متكي به غرب بود و از استقلال سياسي و فرهنگي برخوردار نبود، لذا تلاش وافري در جهت وابسته نمودن دانشگاه‌ها به غرب و تأثيرپذيري از سياست‌هاي غربي مي‌نمود. اين تلاش‌ها نيز متأسفانه به ثمر نشسته وعملاً دانشگاه‌ها، غيرمستقل و وابسته به غرب بودند. اين وابستگي در حوزه‌هاي مختلف سياستگذاري، مديريت، آموزش، انديشه و تفكر و رفتار و كردار دانشجويان به چشم مي‌خورد.
نتيجة وابستگي دانشگاه‌ها به غرب و عدم برخورداري از استقلال، اين بود كه بخش عمده‌اي از نخبگان و انديشمندان كشور داراي افكار و انديشه‌اي وابسته و وامدار به غرب بودند و بر اين اساس به تئوري‌پردازي و انديشه‌سازي مي‌پرداختند. همچنين اداره پست‌هاي كليدي و مهم جامعه و مديريت حوزه‌هاي مختلف سياسي، اقتصادي و اجتماعي به دست افرادي بود كه وابستگي فكري و انديشه‌اي به غرب داشتند. از سوي ديگر اين وابستگي موجب سرايت فرهنگ غرب‌گرايي و عدم استقلال به ساير حوزه‌هاي اجتماعي شده و دامنة بي‌هويتي و غرب‌گرايي را گسترش مي‌داد.
در حقيقت اگر چه جهت‌گيري و سياستگذاري كلي در دانشگاه، خود تابعي از سياست عدم استقلال سياسي و بيگانه‌پرستي سياستمداران كشور بود، با اين حال نضج و رشد فرهنگ وابستگي به غرب در دانشگاه‌ها، متقابلاً موجب تقويت نظام وابستة شاهنشاهي و تحكيم اركان آن مي “رديد. در واقع نقشي كه دانشگاه‌ها در جهت وابسته نمودن كشور به بيگانگان داشتند، نقشي بود كه از ساير اقشار و گروه‌هاي اجتماعي به سادگي برنمي‌آيد. به همين جهت بود كه حضرت امام خميني(ره) مي‌فرمودند: «مردم بازار نمي‌توانند ما را بكشند به دامن شوروي يا آمريكا، مردمي كه دهقان هستند نمي‌توانند ما را بكشند به دامن اين و آنع مردمي كه در كارخانه‌ها هستند نمي‌توانند اين كار را بكنند… آن كه مي‌تواند ما را وابسته كند و در دامن آمريكا و شوروي بكشد، دانشگاه است. براي اين كار اين كه همه چيز ما در دانشگاه است. همت كنيد باهم دانشگاه را اصلاح كنيم(2). »
حضرت امام0ره) نسبت استقلال دانشگاه اهميت خاصي قائل بودند و از اولين روزهاي پيروزي انقلاب در سخنان خود آن را مورد اشاره و تأكيد قرار دادند. از جمله در سخنراني مورخ 27 بهمن 1357 خود كه تنها پنج روز از پيروزي انقلاب گذشته بود، با اشاره به ترس رژيم پهلوي از استقلال دانشگاه‌ها فرمودند: «… اينها دانشگاه‌ها را با هر قدرتي كه داشتند عقب نگه مي‌داشتند. نمي‌گذاشتند كه اساتيد ما درست بچه‌هاي ما را تعليم كنند، نمي‌گذاشتند كه بچه‌ها تعليماتشان درست بشود. اين هم براي اين بود كه مي‌ديدند كه اگر چنانچه دانشگاه به طور صحيح عمل كند، مستقل باشد، بعد كه اين جوان‌ها از دانشگاه بيرون بيايند، ضداستعمار بيرون مي‌آيند. اين هم يك نقشه‌اي بود كه اينها كشيده بودند(3). »
همچنين در سخنراني مورخ 1 ارديبهشت 1359 خود با اشاره به شدت خطر دانشگاه استعماري، فرمودند: «ما از حصر اقتصادي نمي‌ترسيم، ما از دانشگاهي مي‌ترسيم كه جوان‌هاي ما را آن طور تربيت كنند كه خدمت غرب بكنند، ما از دانشگاهي مي‌ترسيم كه آن طور جوان‌هاي ما را تربيت كنند كه خدمت به كمونيسم كنند(4). »
در جايي ديگر نيز مي‌فرمايند: (5) «ما با تخصص مخالف نيستيم، با علم مخالف نيستيم، با نوكري اجانب مخالفيم، ما مي‌گوييم كه تخصصي كه ما را به دامن آمريكا بكشد يا انگلستان، يا به دامن شوروي و چين بكشد، اين تخصص مهلك است، نه تخصص سازنده… تخصصي كه در خدمت اجانب است ضررش از همه چيز بالاتر است. علمي كه ما را بكشد به طرف آمريكا يا شوروي، آن علم، علم مضر است. آن علمي است كه براي ملت‌ها هلاكت مي‌آورد… ما مي‌خواهيم يك دانشگاهي داشته باشيم و يك كشوري داشته باشيم كه اين وابستگي مغزي را كه مقدم بر همه وابستگيهاست و خطرناكتر از همة وابستگيهاست، نجات بدهد. ما اساتيد دانشگاهي را مي‌خواهيم كه آن اساتيد بتوانند مغزهاي جوانان ما را مستقل بار بياورند، غربي نباشند، شرقي نباشند، رو به غرب نايستند، آتاتورك نباشند و تقي‌زاده هم نباشند. ما مي‌خواهيم يك دانشگاهي داشته باشيم كه بعد از چند سال ديگر تمام حوائج خودمان را، خودمان تحصيل كنيم(6). »
در عرصه فرهنگي و ديني، مهم‌ترين حوزه‌اي كه رژيم پهلوي تلاش مي‌كرد در دانشگاه‌ها سست و متزلزل كند، اعتقادات و باورهاي ديني بود. رژيم پهلوي سياست غيرديني كردن دانشگاه‌ها و سست نمودن اعتقادات و باورهاي ديني را در بين اساتيد و دانشجويان در دستور كار خود قرار داده بود. رژيم پهلوي مايل بود اساتيد و دانشجويان با پشت پا زدن به افكار و انديشة ديني و غيرت و تعصبات مذهبي، مرام لائيك و بي‌قيدي را پيشه خود ساخته و دنباله‌رو فرهنگ غربي باشند.
در اين مورد حضرت امام خميني(ره) در وصيت‌نامه خويش مي‌فرمايند: «از امور بسيار بااهميت و سرنوشت‌ساز مسأله مراكز تعليم و تربيت از كودكستان‌ها تا دانشگاه‌ها است… بايد ملت غارت شده بدانند كه در نيم قرن اخير آن‌چه به ايران و اسلام ضربه مهلك زده است، قسمت عمده‌اش از دانشگاه‌ها بوده است. اگر دانشگاه‌ها و مراكز تعليم و تربيت ديگر، با برنامه‌هاي اسلامي و ملي در راه منافع كشور به تعليم و تهذيب و تربيت كودكان و نوجوانان و جوانان جريان داشتند، هرگز ميهن ما در حلقوم انگستان و پس از آن آمريكا و شوروي فرو نمي‌رفت و هرگز قراردادي خانه خراب كن بر ملت محروم غارت زده تحميل نمي شد و هرگز پاي مستشاران خارجي به ايران باز نمي‌شد و هرگز ذخائر ايران و طلاي سياه اين ملت رنج ديده در جيب قدرت‌هاي شيطاني ريخته نمي‌شد و هرگز دودمان پهلوي و وابسته‌هاي به آنع اموال ملت را نمي‌توانستند به غارت ببرند و صرف عياشي و هرزگي خود و بستگان خود نمايند.
اگر مجل و دولت و قوة قضاييه و ساير ارگان‌ها از دانشگاه‌هاي اسلامي و ملي سرچشمه مي گرفت، ملت ما امروز گرفتار مشكلات خانه برانداز نبود و اگر شخصيت‌هاي پاكدامن با گرايش اسلامي و ملي به معناي صحيحش، نه آن چه كه امروز در مقابل اسلام عرض اندام مي‌كند، از دانشگاه‌ها به مراكز قواي سه گانه راه مي‌يافت، امروز ما، غير امروز و ميهن ما، غير اين ميهن و محرومان ما از قيد محروميت رها و بساط ظلم و ستمشاهي و مراكز فحشا و اعتياد و عشرتكده‌ها كه هر يك براي تباه نمودن نسل جوان فعال ارزنده كافي بود، در هم پيچيده و اين ارث كشور بر باد ده و انسان برانداز به ملت نرسيده بود و دانشگاه‌ها اگر اسلامي انساني ملي بود مي‌توانست صدها و هزارها مدرس (شهيد سيد حسن مدرس) به جامعه تحويل دهد(7). »
علاوه بر اعتقادات ديني، در حوزه عمل به موازين اسلامي و رعايت اصول اخلاقي و ارزشي نيز، رژيم پهلوي فضاي حاكم بر دانشگاه‌ها را همانند فضاي عمومي جامعه، به فساد و تباهي كشانده بود. نه تنها حجاب از سوي بخش عظيمي از دانشجويان دختر و اساتيد زن رعايت نمي‌شد، بلكه پوشش نامناسب و مستهجن دختران و اختلاط و روابط بي‌قيد و بند آن‌ها با مردان، چنان فضاي فاسدي را به وجود آورده بود كه هم دانشجويان پسر و هم اساتيد مرد را به تباهي و فساد اخلاقي مي‌كشاند.
حجم و گستردگي فساد و حاكميت فرهنگ بي‌بندوباري و فقدان غيرت و تعصب ديني، موجب شده بود كه فضاي مسموم بر محيط دانشگاه حاكم شده و عرصه بر افراد متدين و مذهبي تنگ گردد. با وجود چنين جوي، ديگر لازم نبود رژيم خود مستقيماً به جنگ مظاهر ارزشي برود و مثلاً جلو نماز خواندن و محجبه شدن دختران را بگيرد و فضاي آلوده، به اندازة كافي عرصه را بر چنين گرايشاتي تنگ مي‌كرد. اما از آن جا كه به هر حال عده‌اي از دانشجويان دختر و پسر، متدين و مذهبي بودند رژيم تحمل آن‌ها را نداشت، در سال 1356 رژيم پهلوي تصميم گرفت از ورود دختران دانشجوي چادري به محوطه دانشگاه جلوگيري كند، اما اين طرح چند روزي بيشتر دوام نياورده و رژيم عقب‌نشيني كرد.
با پيروزي انقلاب اسلامي در سال بعد، به همه ي اين مفاسد و بي‌بندوباري‌ها پايان داده شد و رژيم فاسد پهلوي براي هميشه از صحنه روزگار حذف گرديد. به بركت انقلاب اسلامي، اعتقادات و باورهاي ديني در بخش عظيمي از دانشجويان ظهور و بروز كرده و فضاي اسلامي و سالمي بر محيط دانشگاه‌ها حاكم گرديد. نه تنها حجاب اسلامي در حد ضرورت خود از سوي بخش عظيمي از دختران دانشجو، آن هم از روي ميل و اختيار رعايت گرديد، بلكه قشر قابل توجهي از دختران دانشجو، حجاب برتر يعني چادر را به عنوان حجاب براي خويش برگزيدند.
در زمينه عمل به ساير احكام و واجبات اسلام نيز تحولات چشمگيري در دانشگاه‌ها به وجود آمد. انجام فريضة نماز و روزهع توجه جدي به نماز جماعت، ادعيه و زيارات و نيز گرايش به سوي قرآن در زمينه‌هاي مختلف روخواني، قرائت، حفظ، مفاهيم و تفسير به شكل گسترده وق ابل توجهي در محيط دانشگاهي رواج يافت. اگر در رژيم گذشته فضاي حاكم بر محيط دانشگاه در ايام مبارك رمضان، فضاي روزه خواري و دهن‌كجي به ارزش‌هاي ديني بود، به فضايي معنوي و روحاني و پرهيز از تظاهر به روزه‌خواري تبديل گرديد.
اوج تحولات معنوي و فرهنگي ايجاد شده در دانشجويان پس از انقلاب را مي‌توان در ايثار و فداكاري‌هاي آنان در دوران دفاع مقدس مشاهده نمود كه چگونه دانشجوياني كه تا چند سال پيش در چنان فضاي آلوده‌اي به دور از مفاهيم معنوي و اخلاقي سرگرم تعلقات دنيايي بودند، دست از آن‌ها برداشته و با ايثار جان خويش در راه دفاع از دين و مملكت گام برداشتند. حضور داوطلبانه ده‌ها هزار دنشجو از سراسر كشور در صحنه‌هاي دفاع مقدس و تقديم هزاران شهيد، جانباز و آزاده، نما و جلوه‌اي از تحولات فرهنگي ايجاد شده در عرصه دانشگاه‌هاي كشور مي‌باشد. براي تكميل اين تحولات و نهادينه شدن آن‌ها، از ابتداي پيروزي انقلاب اسلامي، ايجاد اصلاحات لازم در دانشگاه‌ها و تبديل آن به دانشگاهي اسلامي از مسائل مهمي بود كه در دستور كار مسؤولين بلندپايه نظام قرار داشت.
در اين رابطه حضرت امام خميني(ره) در سخنراني خود براي جمعي از دانشجويان در تاريخ 1 ارديبهشت 1359 فرمودند: «ما كه مي‌گوييم دانشگاه بايد از بنيان تغيير بكند و تغييرات بنيادي داشته باشد و اسلامي باشد، نه اين است كه فقط علوم اسلامي را در آن جا تدريس كنند… ما مي‌گوييم كه دانشگاه‌هاي ما مانع از ترقي فرزندان اين آب و خاك است… ما مي‌گوييم كه جوان‌هاي ما اگر علم هم پيدا كردند تربيت ندارند. مربا به تربيت اسلامي نيستند… و لهذا آن چيزي كه از دانشگاه‌هاي ما بيرون آمده است يك انسان متعهد، يك شخصي كه براي مملكت خودش دلسوز باشد و تمام نظرش به اين نباشد كه منافع خودش را به دست بياورد، ما نداريم… مي‌خواهيم بگوييم كه دانشگاه‌هاي ما بايد در احتياجاتي كه ملت دارند در خدمت ملت باشد نه در خدمت اجانب(8). »
در همين راستا و در جهت ايجاد بسترهاي لازم براي ايجاد تحولات فرهنگي لازم در دانشگاه‌ها، نهادها و سازمان‌هايي نيز تشكيل شدند كه با فعاليت خويش به اين روند كمك شاياني نمودند. تشكيل انجمن‌هاي اسلامي دانشجويي، تشكيل بسيج دانشجويي، تأسيس جهاد دانشگاهي و نيز نهاد نمايندگي ولي فقيه در دانشگاه‌ها از جمله اين موارد مي‌باشد. هر كدام از اين نهادها با فعاليت‌هاي فرهنگي گوناگون خويش در جهت ايجاد بسترهاي لازم براي تحقق اصلاحات و تحولات معنوي و دنيوي در عرصه دانشگاه‌ها، گام‌هاي مهم و قابل توجهي برداشتند.
پي نوشت :
1-در جستجوي راه از كلام امام، دفتر بيست و يكم، ص 20.
2- در جستجوي راه از كلام امام، دفتر بيست و يكم، ص 24.
3- كوثر( مجموعه سخنرانيهاي حضرت امام خميني ره، جلد 3، ص 384.
4- آيين انقلاب اسلامي، گزيده اي انديشه و آراء امام خميني(ره)، ص 249.
5- سخنراني مورخ 4/3/1360.
6- در جستجوي راه از كلام امام، دفتر بيست و يكم، ص 226.
7- وصيت نامه سياسي- الهي امام خميني(ره)، ص 43.
8- آئين انقلاب اسلامي، گزيده اي از انديشه و آراء امام خميني(ره)، ص 245.
